Nga Smoot-Hawley te Trump: Si tarifat ushqejnë autoritarizmin - nga 1930 në 2025

LIGJI I TARIFAVE "SMOOT-HAWLEY" I VITIT 1930

Një pikë kthese shumë e rëndësishme në politikën ekonomike të SHBA-së dhe në dinamikën e tregtisë globale gjatë Depresionit të Madh. I propozuar nga Senatori, Reed Smoot dhe Përfaqësuesi, Willis C. Hawley, ky ligj rriti tarifat doganore të SHBA-së mbi më shumë se 20,000 mallra të importuara, me qëllim mbrojtjen e fermerëve dhe prodhuesve amerikanë nga konkurrenca e huaj në një periudhë të rëndë krize ekonomike.

1. Hakmarrja tregtare

Vendet tjera u kundërpërgjigjën me tarifa të veta ndaj mallrave amerikane. Partnerë të rëndësishëm tregtarë si Kanadaja, Franca dhe të tjerë vepruan në mënyrë të ngjashme. Kjo rritje e proteksionizmit përkeqësoi krizën ekonomike globale.

2. Rënia e tregtisë globale

Midis viteve 1929 dhe 1934, volumi i tregtisë botërore ra me afro dy të tretat. Ndërsa Depresioni i Madh kishte shumë shkaqe (si dështimi i bankave, deflacioni dhe politika monetare e gabuar), tarifa “Smoot-Hawley” shihet gjerësisht si një katalizator që përkeqësoi marrëdhëniet ekonomike ndërkombëtare.

3. Pasojat politike

Reagimi ndaj politikës tregtare amerikane krijoi mosbesim dhe ndihmoi që disa vende të orientoheshin drejt modeleve ekonomike më autarkike apo fashiste, sidomos në Evropë. Kjo kontribuoi në një fragmentim të bashkëpunimit global në një kohë kur solidariteti ishte jetik.

4. Mësimet e nxjerra

Kjo periudhë bëri që ekonomistët dhe politikanët të humbnin besimin në proteksionizmin si zgjidhje universale. Ajo hodhi themelet për krijimin e institucioneve pas Luftës së Dytë Botërore si Marrëveshja e Përgjithshme për Tarifat dhe Tregtinë (GATT) dhe më pas Organizata Botërore e Tregtisë (OBT), të cilat u krijuan për të shmangur nacionalizmin ekonomik shkatërrues.

LIGJI I TARIFAVE I ADMINISTRATËS TRUMP 2025

Në prill të vitit 2025, administrata e Presidentit Donald Trump njoftoi një sërë tarifash të reja tregtare, të cilat kanë shkaktuar shqetësime të mëdha në ekonominë globale dhe kanë ngritur frikën për një luftë tregtare.

Përmbledhje e tarifave të shpallura:

• Tarifë bazë prej 10% mbi të gjitha importet në Shtetet e Bashkuara, e cila do të hyjë në fuqi më 5 prill 2025.
• Tarifa shtesë specifike për vende të caktuara, që do të aplikohen nga 9 prilli 2025, duke përfshirë:
  • 34% mbi importet nga Kina, duke e çuar totalin e tarifave për këtë vend në 54%, duke përfshirë tarifat e mëparshme.
  • 20% mbi importet nga Bashkimi Evropian.
  • 24% mbi importet nga Japonia.
  • 46% mbi importet nga Vietnami.
  • 25% mbi importet e automjeteve, e cila ka hyrë në fuqi menjëherë më 3 prill 2025.

Reagimet ndërkombëtare:

• Bashkimi Evropian: Presidentja e Komisionit Evropian, Ursula von der Leyen, paralajmëroi për ndikime të rënda globale dhe premtoi masa hakmarrëse.
• Kanadaja: Kryeministri Mark Carney deklaroi se do të mbrojë punëtorët kanadezë përmes kundërmasave.
• Kina: Ministria e Tregtisë paralajmëroi për masa kundërpërgjigjeje, duke theksuar se luftërat tregtare dhe proteksionizmi nuk kanë rezultuar të suksesshme.

Pasojat ekonomike:

• Tregjet financiare globale: Indekset kryesore, si S&P 500 dhe Nasdaq, pësuan rënie të ndjeshme pas njoftimit të tarifave, duke reflektuar shqetësimet e investitorëve për një recesion të mundshëm global.
• Konsumatorët amerikanë: Ekonomistët parashikojnë rritje të çmimeve për mallrat e importuara, gjë që mund të ndikojë negativisht në fuqinë blerëse dhe të rrisë inflacionin.
• Bizneset ndërkombëtare: Kompanitë që varen nga zinxhirët globalë të furnizimit mund të përballen me kosto më të larta dhe ndërprerje në operacionet e tyre.

Këto masa tregtare përfaqësojnë një ndryshim të rëndësishëm drejt proteksionizmit dhe kanë potencialin të ndikojnë në mënyrë domethënëse në ekonominë globale dhe marrëdhëniet tregtare ndërkombëtare.

NGJASHMËRITË E RRETHANAVE DHE PASOJAVE (1930 / 2025)

Ngjashmëritë midis tarifave të vitit 1930 (Ligji Smoot-Hawley) dhe atyre të vitit 2025 (tarifat e shpallura nga administrata Trump) janë të shumta dhe thelbësore, si në nivel ekonomik, ashtu edhe në atë politik e ideologjik.

Ja një analizë krahasuese në disa shtylla kryesore:

1. Motivimi ideologjik: Proteksionizmi nacionalist

• 1930: SHBA sapo kishte hyrë në Depresionin e Madh; tarifat u promovuan si një mjet për të mbrojtur punëtorët dhe prodhuesit amerikanë, duke rritur çmimet për mallrat e importuara dhe inkurajuar prodhimin vendas.
• 2025: Retorika është gati identike — Trump justifikon tarifat si mënyrë për të "mbrojtur sovranitetin ekonomik", "rritur konkurrencën vendore" dhe ndalur varësinë nga zinxhirët ndërkombëtarë.

Ngjashmëri thelbësore: Të dyja rastet lindin nga frika e humbjes së kontrollit ekonomik dhe shqetësimi për vendet e punës brenda SHBA-së. Të dyja shfaqin një kthim drejt politikave izoluese, të nxitura nga krizë (atëherë ekonomike, sot gjeopolitike dhe teknologjike).

2. Efekti domino ndërkombëtar: Hakmarrja

• 1930: Vendet e tjera reaguan me kundër-tarifa, duke përkeqësuar depresionin global. Kjo kontribuoi në rrënimin e bashkëpunimit ndërkombëtar dhe krijoi kushte për rritjen e ideologjive ekstremiste në Evropë.
• 2025: Edhe tani, BE, Kina, Kanada, Japonia e të tjerë kanë paralajmëruar ose kanë ndërmarrë kundërmasa. Kjo mund të rezultojë në luftë tregtare të re, me pasoja negative për tregtinë globale, investimet dhe stabilitetin ekonomik.

3. Dëmi ndaj ekonomisë amerikane (efekti bumerang)

• 1930: Sipas shumë historianëve ekonomikë, tarifat kontribuan në rrënimin e mëtejshëm të ekonomisë amerikane dhe në falimentimin e shumë fermerëve e prodhuesve.
• 2025: Parashikimet janë të ngjashme – çmimet do të rriten për konsumatorin amerikan, kompanitë do të përballen me rritje të kostove, dhe zinxhirët globalë të furnizimit do të përkeqësohen. Gjithashtu, fermerët dhe prodhuesit që varen nga eksportet do të pësojnë nga hakmarrja e vendeve të tjera.

4. Rënia e besimit në tregjet globale

• 1930: Tregtia botërore ra me afro 66% në pesë vitet pas tarifave.
• 2025: Pas shpalljes së tarifave, indekset kryesore të bursës pësuan rënie të ndjeshme, dhe shumë investitorë janë në pritje të pasigurisë së re globale, veçanërisht në teknologji, automobilistikë dhe bujqësi.

5. Mungesa e bashkëpunimit ndërkombëtar

• 1930: Smoot-Hawley tregoi se SHBA veproi në mënyrë të njëanshme, pa u koordinuar me aleatët ose partnerët.
• 2025: Edhe tani, administrata Trump ka vepruar në mënyrë të pavarur, duke mos përfillur paralajmërimet nga BE, Kanadaja, Japonia apo organizata ndërkombëtare si OBT.

6. Pasojë afatgjatë: Humbja e lidershipit global

• 1930: Politikat izoluese kontribuan në rënien e ndikimit të SHBA në çështjet ndërkombëtare derisa u përfshi në Luftën e Dytë Botërore.
• 2025: Vendosja e këtyre tarifave mund të dëmtojë pozitën e SHBA si udhëheqës i rendit tregtar ndërkombëtar, duke lënë hapësirë që aktorë si Kina ose BE të marrin rolin udhëheqës.

Tarifat e vitit 2025 janë, në shumë aspekte, një përsëritje moderne e gabimeve të së kaluarës, por në një botë shumë më të ndërlidhur ekonomikisht. Nëse në vitin 1930 efekti ishte rajonal dhe gradual, sot ai mund të jetë i menjëhershëm dhe global, për shkak të natyrës së ekonomisë digjitale dhe varësisë reciproke të tregjeve.

RRITJA E AUTORITARIZMIT EKONOMIK

Tarifat proteksioniste si ato të vitit 1930 dhe 2025 nuk janë thjesht mjete ekonomike – ato mund të shndërrohen në instrumente të autoritarizmit ekonomik, veçanërisht kur përdoren nga udhëheqës që kërkojnë të kontrollojnë ekonominë kombëtare përmes centralizimit të pushtetit, frikësimit tregtar dhe ideologjisë nacionaliste. Le të analizojmë më thellë se si ndihmojnë këto tarifa në ngritjen e autoritarizmit ekonomik, duke u mbështetur në teori politike, ekonomi dhe përvoja historike:

1. Shkatërrimi i mekanizmave të tregut të lirë

Një nga shtyllat e demokracive liberale është ekonomia e tregut të hapur dhe konkurrenca e lirë. Kur një shtet vendos tarifa të larta, ai praktikisht centralizon kontrollin mbi ekonominë dhe kufizon lirinë e aktorëve ekonomikë për të vendosur vetë:

• Bizneset detyrohen të ndjekin politika të diktuara nga shteti, jo nga kërkesë-oferta.
• Konsumatorët mbeten me më pak zgjedhje dhe çmime më të larta.
• Shteti e vendos veten si “mbrojtësin suprem” të interesave ekonomike, duke legjitimuar ndërhyrjet autoritare në sektorë të ndryshëm.

Shembull historik: Në Gjermaninë e viteve 1930, politikat proteksioniste i dhanë pushtetit nazist mjetet për të kontrolluar tregtinë, prodhimin dhe lëvizjen e kapitalit.

2. Justifikimi i kontrollit shtetëror për “arsye sigurie kombëtare”

Si në rastin e Trump më 2025, ashtu edhe në raste të tjera moderne, siguria kombëtare përdoret si pretekst për vendime ekonomike autoritare:

• Nën këtë parullë, shteti rregullon ose ndalon investime të huaja, imponon tarifa pa debat parlamentar dhe kontrollon teknologjitë strategjike.
• Ky diskurs mobilizon masat kundër “armiqve ekonomikë të jashtëm”, shpesh duke krijuar ndarje të rrezikshme ndërkombëtare.

Këtu hyjmë në logjikën e “shtetit të rrethuar”, një koncept klasik i regjimeve autoritare, ku të gjitha veprimet e pushtetit justifikohen si përgjigje ndaj një kërcënimi ekzistencial.

3. Krijimi i një elite industriale të varur nga shteti

Kur tarifa të larta mbrojnë biznese të caktuara nga konkurrenca ndërkombëtare, ato kompani bëhen të varura nga politika shtetërore për të mbijetuar:

• Ato nuk inovojnë më, por lobojnë për më shumë mbrojtje.
• Krijohet një oligarki industriale e lidhur politikisht, e cila shpërblen pushtetin me besnikëri dhe fonde zgjedhore.
• Shteti shpërndan favorizime të qëllimshme dhe eliminon konkurrencën e ndershme.

Shembull bashkëkohor: Në Rusi, kompanitë strategjike janë të mbrojtura nga tregtia e jashtme dhe veprojnë si zgjatje i agjendave të Kremlinit.

4. Nacionalizmi ekonomik si legjitimitet për sundim të fortë

Tarifat zakonisht prezantohen jo thjesht si masa ekonomike, por si veprim “patriotik”. Kjo e bën autoritarizmin më të pranueshëm në sytë e popullatës:

• “Made in USA” bëhet një dogmë nacionaliste, dhe kush e kundërshton trajtohet si “tradhtar ekonomik”.
• Kjo krijon një kulturë të konformitetit politik në emër të interesit ekonomik kombëtar.
• Mediat që kritikojnë tarifat mund të etiketohen si agjentë të interesave të huaja.

Ky diskurs përforcon kontrollin e pushtetit, duke zhdukur pluralizmin e debatit ekonomik.

5. Minimi i institucioneve ndërkombëtare dhe rendit liberal

Vendosja e tarifave në mënyrë të njëanshme minon strukturat shumëpalëshe, si OBT, GATT apo marrëveshjet rajonale:

• Kjo shpërfaq një refuzim të rregullave të përbashkëta, që janë themelet e një rendi demokratik ndërkombëtar.
• Shteti e vendos veten mbi ligjin ndërkombëtar dhe promovon një politikë të jashtme të fuqisë dhe kërcënimit ekonomik.

Në një botë pa rregulla të përbashkëta, sundon ai që ka më shumë forcë, dhe kjo është filozofia e autoritarizmit.

NDIKIMI I POLITIKËS SË TARIFAVE TË VITIT 1930 NË NGRITJEN E FASHIZMIT DHE NAZIZMIT

1. Rënia e tregtisë globale si katalizator i krizës sociale

Fakt:

• Midis viteve 1929–1934, tregtia botërore ra me mbi 60%.
• SHBA, si fuqia më e madhe ekonomike e kohës, mbylli kufijtë për mallrat e huaja duke imponuar tarifa të larta ndaj mbi 20,000 produkteve të importuara.

Ndikimi në Evropë:

• Vendet evropiane – sidomos Gjermania, Italia, Austria dhe Europa Lindore – vuanin borxhe të mëdha të Luftës së Parë Botërore, dhe mbështeteshin në eksportet për të krijuar valutë të fortë.
• Me mbylljen e tregjeve amerikane, këto vende humbën burimet jetike të të ardhurave, çka thelloi papunësinë dhe varfërinë.
• Kjo krijoi një klimë ankthi, frustrimi dhe mosbesimi te demokracia liberale, duke i dhënë hapësirë partive radikale.

2. Diskreditimi i sistemit parlamentar liberal

Në vende si Gjermania e Republikës së Vajmarit, demokracia parlamentare kishte qenë e brishtë që nga fillimi. Politika e tarifave e SHBA-së kontribuoi në:

• Shkatërrimin e besimit në kapitalizmin liberal: Masa si Smoot-Hawley u perceptuan si egoiste, nacionaliste dhe të papërgjegjshme, duke treguar se edhe demokracitë më të mëdha nuk ishin të besueshme në momente krize.
• Kjo i shërbeu narrativës së ekstremistëve, sidomos Hitlerit dhe Mussolinit, që akuzonin sistemin liberal si i korruptuar, i dobët dhe i manipuluar nga bankierët ndërkombëtarë.

3. Rritja e nacionalizmit ekonomik në Evropë

Pasi SHBA vendosi tarifat, edhe shtetet evropiane iu kthyen proteksionizmit, duke shkatërruar çdo përpjekje për bashkëpunim ekonomik ndërkombëtar. Kjo:

• Izoloi ekonomitë kombëtare dhe forcoi politikat e autarkisë (vetë-mjaftueshmërisë ekonomike) që ishin në qendër të ideologjisë fashiste.
• Fashizmi dhe nazizmi e përdorën këtë si pretekst për ta paraqitur veten si "forca e vetme shpëtuese" – që do të rindërtonte industrinë kombëtare, do të siguronte punë dhe do t’i jepte fund varësisë nga tregjet e huaja.

4. Mbështetja për Hitlerin nga industrialistët dhe masat

Në vitin 1932, Gjermania kishte mbi 30% papunësi. Kriza ekonomike kishte prekur klasën e mesme, fshatarët dhe punëtorët industrialë.

• Tarifat amerikane kishin zhbërë çdo shpresë për rikuperim nëpërmjet eksportit.
• Elitat ekonomike dhe industriale, të frikësuara nga përhapja e komunizmit, u bashkuan me partinë naziste si "zgjidhja më e fortë".
• Masat popullore, të dëshpëruara dhe të zemëruara nga “tradhtia ndërkombëtare”, u radikalizuan dhe filluan të votojnë për NSDAP-në (partinë naziste).

KONTEKST TEORIK: KEYNES, POLANYI DHE KRIZA E RENDIT LIBERAL

• John Maynard Keynes, në vitet 1930, paralajmëroi se “nacionalizmi ekonomik do të çojë në luftra”.
• Karl Polanyi, në librin The Great Transformation (1944), thekson se kur tregu dështon të përmbushë nevojat sociale, shoqëritë lëkunden drejt autoritarizmit.

Pra, tarifa si ato të Smoot-Hawley nuk janë vetëm ekonomi – janë shenja të kolapsit të rendit politik, dhe mund të shihen si “gracka fillestare” që nxjerrin në pah tensionet që përndryshe do të ishin të përmbajtura.

PËRFUNDIM

Politika e tarifave e SHBA-së në vitin 1930 ndihmoi në përshpejtimin e rënies së rendit liberal ndërkombëtar, duke kontribuar në:

• rritjen e izolacionizmit ekonomik,
• kolapsin e tregtisë globale,
• rënien e demokracive të brishta evropiane,
• dhe në fund, ngritjen e regjimeve fashiste dhe naziste si përgjigje “autoritare” ndaj krizës.

Çfarë ndodhi me Smoot dhe Hawley pas vitit 1930?

• Senatori Reed Smoot (R-Utah):
  • Humbi në zgjedhjet e vitit 1932, një valë që përfshiu shumë republikanë për shkak të pakënaqësisë së përgjithshme ndaj menaxhimit të Depresionit nga administrata Hoover.
  • Pas largimit nga Senati, ai u rikthye në Jutë dhe mori një rol udhëheqës në Kishën e Jezus Krishtit të Shenjtorëve të Ditëve të Mëvonshme (LDS).
  • Ai kishte qenë gjithashtu apostull në Quorum of the Twelve Apostles që përpara karrierës së tij politike.
• Kongresmeni Willis C. Hawley (R-Oregon):
  • Humbi garën për rizgjedhje në vitin 1932, gjatë të njëjtës valë elektorale që solli Franklin D. Roosevelt në pushtet.
  • Ai u kthye në Salem, Oregon, ku rifilloi praktikën e tij si avokat dhe profesor.

Reflektim filozofik dhe historik

Një nga ironitë e mëdha është se ndërhyrja proteksioniste, që në fillim ishte menduar si patriotike dhe mbrojtëse, u kthye në një boomerang ekonomik dhe politik. Zgjedhësit, të goditur nga pasojat e ligjit, ndëshkuan ata që mendonin se po i mbronin.

Kjo na kujton një nga mësimet më të vjetra të filozofisë politike: veprimet politike nuk gjykohen vetëm nga qëllimet, por nga pasojat e tyre të dukshme. Kjo është ajo që Machiavelli, por edhe John Stuart Mill, do ta konsideronin si provë përfundimtare të efikasitetit politik.