SHIBAM “MANHATTAN I SHKRETËTIRËS”

Shibam është një qytet i lashtë në Jemen, i njohur si një nga shembujt më të hershëm të planifikimit urban vertikal dhe i quajtur shpesh “Manhattan-i i shkretëtirës” për shkak të ndërtesave të tij shumëkatëshe prej balte. Ky qytet, i ndodhur në Luginën Hadhramaut, është pjesë e Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s që nga viti 1982, për shkak të arkitekturës dhe rëndësisë së tij historike. 

HISTORIA E SHIBAM

Shibam daton së paku në shekullin e 3-të pas Krishtit dhe ka qenë një qendër tregtare e rëndësishme gjatë periudhës së lashtë dhe mesjetare. Qyteti shërbeu si një nyjë kryesore për tregtinë e temjanit dhe mirrës, dy mallra të çmuara që transportoheshin nga Arabia Jugore drejt Mesdheut dhe Lindjes së Largët.

 Në shekujt e parë të Islamit, Shibam fitoi një rëndësi të madhe si një qendër e fuqishme politike dhe tregtare në rajon. Ai ishte kryeqyteti i dinastive lokale dhe një pikë qendrore për rrugët tregtare që përshkonin shkretëtirën Hadhramaut.

ARKITEKTURA E SHIBAM

Shibam është unik për kullat e tij të larta prej balte, të cilat arrijnë deri në 7-8 kate. Këto ndërtesa, që u ndërtuan kryesisht gjatë shekujve të 16-të dhe 17-të, janë shembuj mahnitës të arkitekturës tradicionale të Jemenit.

Qyteti është i rrethuar nga një mur i fortifikuar për mbrojtje kundër sulmeve dhe përmbytjeve nga lumi i afërt. Planifikimi i tij urban është i veçantë - shtëpitë janë të ndërtuara ngushtë pranë njëra-tjetrës për të siguruar mbrojtje nga dielli i nxehtë i shkretëtirës dhe për të zmadhuar hapësirën e brendshme.

Pse ndërtesat janë kaq të larta? - Një arsye kryesore ishte nevoja për të kursyer hapësirën bujqësore përreth qytetit, e cila përdorej për prodhimin e ushqimit dhe furnizimin me ujë.

RËNDËSIA KULTURORE DHE TRASHËGIMIA

Shibam është një shembull i një qyteti islamik të organizuar mirë, ku lagjet, tregjet dhe hapësirat publike janë të ndara me kujdes. Banorët e qytetit kanë ruajtur traditat dhe mënyrën e ndërtimit të shtëpive prej balte, edhe pse kushtet mjedisore dhe konflikti në Jemen e kanë bërë mirëmbajtjen të vështirë.

NDIKIMI I ARKETEKTURËS URBANE SË SHIBAM NË JETËN E BANORËVE

Arkitektura e veçantë e Shibam, me kullat shumëkatëshe prej balte dhe organizimi i ngushtë urban, ka ndikuar ndjeshëm në jetën e banorëve, duke përcaktuar mënyrën se si ata jetojnë, punojnë dhe ndërveprojnë me njëri-tjetrin. Kjo arkitekturë është një pasqyrë e përshtatjes ndaj kushteve natyrore, nevojave kulturore dhe sfidave të mjedisit.

1. Jetesa në kullat shumëkatëshe

Kullat shumëkatëshe prej balte janë elementi qendror i arkitekturës së Shibam-it dhe kanë ndikuar në mënyrat e jetesës së banorëve:

• Përballimi i klimës së shkretëtirës
  Ndërtimet prej balte janë jashtëzakonisht të përshtatshme për të kontrolluar temperaturat e larta në shkretëtirë.
  • Muret e trasha prej balte mbajnë freski gjatë ditës dhe nxehtësi gjatë natës, duke krijuar një klimë të qëndrueshme brenda ndërtesave.
  • Shtëpitë shumëkatëshe i mbrojnë banorët nga rëra dhe era e fuqishme e shkretëtirës.

• Organizimi familjar
  Kullat janë ndërtuar për të strehuar breza të shumtë të së njëjtës familje në një strukturë.
  • Kati përdhes zakonisht përdoret për ruajtjen e ushqimeve dhe strehimin e kafshëve.
  • Katet e mesme janë për dhomat e përditshme të familjes, ku ndodhin shumica e aktiviteteve.
  • Katet e sipërme shpesh janë të rezervuara për mysafirë ose si hapësira private për pushim.

• Privatësia
  Arkitektura e Shibam pasqyron normat kulturore islame, ku privatësia e familjeve është thelbësore. Hapësirat brenda kullave janë të ndara për të ruajtur ndarjen midis burrave dhe grave, si dhe për të siguruar intimitet nga fqinjët, por njëkohësisht ndërtesat ishin të lidhura me urat e ngushta mes vete për të mundësuar shoqërimin me fqinjët.

2. Organizimi i hapësirës urbane

Plani urban i ngushtë dhe i organizuar i Shibam ka ndikuar në dinamikën sociale dhe ekonomike të qytetit:

• Afërsia dhe komuniteti
  Shtëpitë janë ndërtuar ngushtë pranë njëra-tjetrës, duke forcuar lidhjet midis banorëve. Kjo afërsi ka ndihmuar në krijimin e një ndjenje të fortë komuniteti dhe bashkëpunimi.
  • Banorët ndihmojnë njëri-tjetrin në mirëmbajtjen e ndërtesave, sidomos pas përmbytjeve apo dëmtimeve.
• Efikasiteti në shfrytëzimin e tokës
  Në një zonë ku toka bujqësore është e kufizuar, ndërtimi vertikal ka lejuar kursimin e hapësirës për bujqësi dhe kullota përreth qytetit.
• Siguria dhe mbrojtja
  Lagjet e ngushta dhe ndërtesat shumëkatëshe ofrojnë një nivel të lartë mbrojtjeje kundër sulmeve të jashtme. Muret e fortifikuara që rrethojnë qytetin dhe ndërtimet e larta kanë ndihmuar në ruajtjen e sigurisë për shekuj me radhë.

3. Ekonomia dhe tregtia

Arkitektura e Shibam ka ndikuar edhe në aktivitetet ekonomike të banorëve:

• Kullat si simbole statusi
  Ndërtimi i kullave shumëkatëshe ishte një tregues i pasurisë dhe statusit social. Familjet e fuqishme dhe tregtarët ndërtuan shtëpi më të larta për të demonstruar ndikimin e tyre në komunitet.
• Tregtia lokale dhe rajonale
  Rrugët e ngushta dhe të drejta të qytetit janë projektuar për të lehtësuar transportin dhe tregtinë, duke lidhur tregjet lokale me rrugët më të gjera tregtare të Hadhramautit.

4. Ndikimi kulturor dhe shoqëror

• Trashëgimia kulturore
  Kjo arkitekturë e veçantë ka ndihmuar në ruajtjen e një identiteti të fortë kulturor për banorët e Shibam, duke reflektuar traditat dhe vlerat e tyre në ndërtim dhe jetesë.
• Traditat ndërtimore
  Dija për ndërtimin e kullave prej balte është trashëguar nga brezi në brez. Banorët janë të lidhur ngushtë me këtë trashëgimi dhe janë të përfshirë aktivisht në mirëmbajtjen e ndërtesave.

5. Sfidat dhe përshtatjet moderne

Ndërsa arkitektura ka përballuar shekuj sfidash, përfshirë përmbytjet dhe erozionin, modernizimi ka sjellë ndryshime në stilin e jetesës:

• Banorët shpesh lëvizin në qytete më të reja për kushte më të mira, duke lënë disa ndërtesa të braktisura.
• Shibam përballet me sfida për të ruajtur balancën midis ruajtjes së trashëgimisë kulturore dhe plotësimit të nevojave moderne.

Arkitektura unike e Shibam ka formësuar jetën e banorëve duke ofruar mbrojtje nga klima e ashpër, duke promovuar lidhje të forta shoqërore dhe duke i lejuar qytetit të ruajë identitetin e tij kulturor. Ndërtesat shumëkatëshe janë jo vetëm struktura të banimit, por edhe simbole të rezistencës, inovacionit dhe unitetit të komunitetit.

VËRSHIMET E MËDHA NË HISTORINË E SHIBAM

Shibam ka përjetuar disa vërshime të mëdha gjatë historisë së tij, të cilat kanë ndikuar thellë në strukturat dhe jetën e banorëve të qytetit. Si një qytet i ndërtuar në një oazë të shkretëtirës, pranë shtratit të lumit Wadi Hadhramaut, ai ka qenë i ndjeshëm ndaj shirave të rrëmbyeshëm dhe përmbytjeve periodike që ndodhin në këtë rajon të thatë.

 Vërshimet e lashta në Shibam

Shirat monsun
Rreth lumit Wadi Hadhramaut, shirat monsun që vijnë në rajonin jugor të Arabisë kanë shkaktuar përmbytje të vrullshme për shekuj me radhë. Këto përmbytje ishin të paparashikueshme dhe shpesh të dhunshme, duke shkaktuar dëme të mëdha në ndërtesat prej balte të qytetit.

Vërshimet e mesjetës (në shekullin 10-të dhe 16-të)

• Në mesjetë, Shibam ishte një nyjë tregtare e rëndësishme dhe përmbytjet shpesh shkatërronin depo dhe lagje tregtare, gjë që ndikonte në tregtinë lokale dhe rajonale.
• Për të përballuar këto fatkeqësi, qyteti zhvilloi teknika të avancuara të ndërtimit dhe sisteme të thjeshta kullimi për të mbrojtur ndërtesat dhe banorët.

Vërshimet e dokumentuara në shekullin e 17-të dhe 18-të
Gjatë kësaj periudhe, disa kronika lokale dhe tregime të udhëtarëve arabë përmendin përmbytje që kanë dëmtuar rëndë Shibam. Disa nga këto përmbytje çuan në rindërtimin e mureve rrethuese dhe riparimin e kullave shumëkatëshe.

Vërshimet e mëdha të shekullit të 19-të

• Në vitin 1872, një përmbytje e madhe përmendet në kronikat lokale si një nga më shkatërrueset e kohës. Shirat e rrëmbyeshëm u shoqëruan me rrjedhje të vrullshme të ujërave nga mali dhe shkaktuan rrënimin e disa kullave të njohura të qytetit.
• Përmbytjet e shekullit të 19-të ishin shpesh të ndërlidhura me thatësira të mëparshme, duke bërë që toka e thatë të mos përthithte ujin, çka e përkeqësonte situatën.

Vërshimet e shekullit të 20-të

• Në vitin 1945, një përmbytje e madhe shkaktoi shkatërrime të rënda, duke dëmtuar shumë ndërtesa dhe duke zhvendosur një pjesë të popullsisë. Ky incident theksoi dobësinë e qytetit ndaj fatkeqësive natyrore.
• Në vitin 2008, Shibam u godit nga një përmbytje katastrofike pas shirave të rrëmbyeshëm. Ky incident shkatërroi një numër të madh ndërtesash historike dhe solli një ndërgjegjësim ndërkombëtar për nevojën e ruajtjes së trashëgimisë kulturore.

Vërshimet e viteve të fundit
Lufta civile në Jemen ka përkeqësuar situatën, duke kufizuar aftësinë e autoriteteve dhe komuniteteve lokale për të përballuar fatkeqësitë natyrore. Përmbytjet e vitit 2020 dëmtuan disa nga kullat historike dhe infrastrukturën e qytetit.

Si është përballur Shibam me vërshimet?

Arkitektura dhe planifikimi:

• Materialet natyrore: Shtëpitë janë ndërtuar me baltë, e cila ka aftësinë të riparojë vetveten deri në një farë mase kur laget, por përmbytjet e mëdha shpesh shkaktojnë dëmtime të pakthyeshme.
• Fortifikimi: Qyteti është i rrethuar me mure mbrojtëse që përpiqen të ndalojnë depërtimin e ujërave të furishëm. Megjithatë, këto mure kërkojnë mirëmbajtje të vazhdueshme për të qenë efektive.

Strategjitë tradicionale të mirëmbajtjes:

• Riparimi kolektiv: Banorët historikisht janë organizuar për të riparuar ndërtesat dhe strukturat e dëmtuara menjëherë pas përmbytjeve, duke përdorur metoda dhe materiale tradicionale.
• Sistemet e kullimit: Në kohët e lashta dhe mesjetare, Shibam kishte sisteme të thjeshta kullimi që ndihmonin në devijimin e ujërave nga qyteti, por këto janë dëmtuar dhe neglizhuar në shekujt e fundit.

Ndihma ndërkombëtare
Pas përmbytjeve të 2008-ës dhe incidenteve të tjera, organizatat ndërkombëtare si UNESCO dhe partnerët e saj kanë ofruar mbështetje për të riparuar dëmet dhe për të krijuar strategji për mbrojtjen e qytetit nga përmbytjet e ardhshme.

Zgjidhjet moderne

• Studime të hidrologjisë: Projekti i UNESCO-s dhe bashkëpunëtorëve lokalë ka eksploruar mënyra moderne për të kanalizuar ujërat e përmbytjeve larg qytetit.
• Fondet për restaurim: Fondet janë përdorur për të restauruar ndërtesat historike dhe për të forcuar strukturat kundër vërshimeve të ardhshme.

Sfidat aktuale

• Rindërtimi i ngadalshëm: Për shkak të luftës civile dhe mungesës së burimeve, rindërtimi dhe mirëmbajtja e Shibam po ecin ngadalë.
• Ndikimet klimatike: Ndryshimet klimatike kanë rritur frekuencën dhe intensitetin e shirave, duke e bërë qytetin edhe më të ndjeshëm ndaj përmbytjeve.

Shibam mbijeton falë një kombinimi të përkushtimit të banorëve të saj dhe mbështetjes ndërkombëtare. Megjithëse përmbytjet përbëjnë një kërcënim të madh, historia e tij tregon aftësinë e qytetit për t’u përshtatur dhe për të rimëkëmbur. Nëse përmendet dhe mbrohet si duhet, Shibam mund të vazhdojë të qëndrojë si një simbol i qëndrueshmërisë dhe inovacionit urban.

Sfida moderne

Qyteti përballet me kërcënime të tjera, përfshirë:

• Konfliktet njerëzore: Lufta civile në Jemen ka vënë në rrezik jo vetëm popullsinë, por edhe trashëgiminë kulturore të qytetit.
• Mungesa e financimit: Mbrojtja dhe restaurimi i ndërtesave kërkon burime të konsiderueshme financiare dhe ndihmë ndërkombëtare.

PËRFUNDIM

 Shibam është një dëshmi e gjallë e aftësisë njerëzore për t'u përshtatur dhe për të krijuar qytete të qëndrueshme në kushte të vështira. Arkitektura dhe historia e tij frymëzojnë admirues të kulturës dhe trashëgimisë mbarë-botërore, duke e bërë atë një simbol të pasurisë kulturore të Jemenit dhe një trashëgimi që duhet ruajtur për brezat e ardhshëm.